جارنامە نێودەوڵەتییەكانی ڕۆژنامەوانی

جارنامە نێودەوڵەتییەكانی ڕۆژنامەوانی

ڕابەر یونس عزیز

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام لە ساڵی 2003 و هاتنی هێزەكانی ئەمەریكا، ڕۆژنامەوانیی عێراقی بەگشتی كرانەوە و ئازادییەكی زیاتری بۆ ڕەخسا جا چ لە شێوەی ڕاگەیاندنی سەربەخۆ و ئەهلی بێت چ حیزبی. هەرێمی كوردستانیش لەگەڵ هەمان كاروانی كرانەوە و ئازادیی زیاتر هەنگاوی ناوە، ئەگەرچی پێش 2003یش بەهچ شێوەیەك بەراورد لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەشەكانی تری عێراقدا ناكرێ. دوای 2003 لە هەرێمی كوردستان چەندا داو و دەزگەی ئەهلی و سەربەخۆ دامەزراون. بەتایبەتیش خەڵكانێكی زۆر ڕوویان لە كاری ڕۆژنامەوانی كردووە. هەرچەندە هێشتا ڕاگەیاندنی هەرێم ڕێگەیەكی درێژی لەپێش ماوە بیبڕێت بەرەو پرۆفێشناڵی و تەواو ئازاد و سەربەخۆبوون بەڵام ئەو هەوڵانەی ئێستە لەئارادان بەو ئاقارەدا جێی دڵخۆشییە، بەتایبەتی كرانەوەی سەنتەری ڕۆژنامەوانیی سەربەخۆی بیانی لە هەرێم.

بۆئەوەی ڕۆژنامەوانی و ڕاگەیاندن زیاتر بەرەو پێش هەنگاو بنێت و بنەمای ڕۆژنامەوانیی پرۆفێشناڵ و سەربەخۆ باشتر بچەسپێ لە هەرێمی كوردستاندا، پێوستە یاسای ڕۆژنامەوانی و جاڕنامە نێودەوڵتیەكانی ڕۆژنامەوانی بە وردی سەرنجیان لێ بدرێ ئەو جاڕنامە نێودەوڵەتییانە بكرێنە بنەمای دانانی، یان هەمواركردنی، یاسای ڕۆژنامەوانی. لە زۆر وڵاتان، جاڕنامەی نێودەوڵەتیی ڕۆژنامەوانیی، بۆ نمونە جاڕنامەكەی ساڵی 1986ی ڕێكخراوی فیدراسیۆنی نێودەوڵەتیی ڕۆژنامەوانان كە گەورەترین ڕێكخراوی ڕۆژنامەوانانە لە جیهان بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1926 دامەزراوە و لە ساڵی 1946 دووبارە دەستی بە كارەكانی كردووەتەوە و ئەمڕۆ زیاتر لە 600,000 ئەندامی هەیە لە زیاتر لە 100 وڵاتدا لە سەرتاسەری دنیا، لە نووسین و هەمواركردنی یاساگەلدا وەكو سەرچاوە و بنەما تەماشا دەكرێت و كاری پێ دەكرێ. یەكێكی تر لەو جاڕنامە نێودەوڵەتییانەی ڕۆژنامەوانی كە بەهەمان شێوە جێی گرینگیی هەموو داوو دەزگە و ڕێكخراوگەلی ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەوانییە برێتییە لە "بنەوا نێودەوڵەتییەكانی ئەخلاقی ڕۆژنامەوانیی پرۆفێشناڵ" كە لەلەلایەن دەستەی ڕاوێژكاریی ڕێكخراوە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكانی ڕۆژنامەوانان لە پاریس لە ساڵی 1983 دەركراوە. لەم ڕوەوە، زۆر پێویستە ڕۆژنامەوان لە هەرێمی كوردستان ئەرك و ماف و ئیلتیزامەكانی خۆیان بەرامبەر بە پیشەكەیان و كۆمەڵگەی خۆیان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەباشی بزانن. هەر لەبەر گرینگیی ئەم بابەتە، هەردوو جاڕنامەی ئاماژەپێكراو لێرەدا وەردەگێڕینە سەر زمانی كوردی.

جاڕنامەی فیدراسۆنی نێودەوڵەتی بۆ بنەواكانی كاری ڕۆژنامەوانی

ئەو جاڕنامەیە كە لەلایەن كۆنگرەی جیهانیی دووەمی ڕێكخراوی فیدراسیۆنی نێودەوڵەتیی ڕۆژنامەوانانەوە (IFJ) كە لە ساڵی 1957 لە شاری بۆردۆی فرەنسا هاتە گرێدان و لە كۆنگرەی 18ەەیەمی هەمان ڕێكخراودا لە ساڵی 1986 لە شاری هێلسینۆری دانیماركی هەمواركراوەتەوە، پیادە كراوە.
ئەو جاڕنامە نێودەوڵەتییە وەكو ستاندەرێكی پرۆفێشناڵ بۆ كاری ڕۆژنامەوانی لێی دەڕوانرێ بۆ ئەو ڕۆنامەوانانەی لە كۆكردنەوە و گواستنەوە و بڵاوكردنەوە و لێدواندا لەبارەی هەواڵ و زانیاری و وەسفكردنی ڕووداوەكاندا كار دەكەن.

1. ڕێزگرتتن لە ڕاستی و مافی خەڵك بۆ زانینی ڕاستی، یەكەمین ئەركی ڕۆژنامەوانە.
2. لە بەدواداچوونی ئەركی خۆیدا، ڕۆژنامەوان هەردەم بەرگری لە بنەوای ئازادی دەكات لە كۆكردنەویەكی ڕاستگۆیانە و بڵاوكردنەوەی هەواڵ، وێڕای بەرگریكردن لە مافی لێدوان و ڕەخنەلێگرتنی عادیلانە.
3. ڕۆژنامەوان تەنیا بەپێیوەستبوون بەو ڕاستییانەی بنچینەكەیان دەزانێت هەواڵ دەنێرێت. ڕۆژنامەوان زانیاریی بنچینەیی ناشارێتەوە و بەڵگەنامە ساختە ناكات.
4. ڕۆژنامەوان تەنیا شێوازی دادوەرانە بەكار دێنێت لە دەستكەوتنی هەواڵ و وێنە و بەڵگەنامە.
5. رۆژنامەوان هەموو هەوڵی خۆی دەدا بۆ ڕاستكردنەوەی هەر زانیارییەكی وەشانكراو كە دواتر دەردەكەوێ ورد نییە و زیان (بەلایەنێك) دەگەیەنێت.
6. ڕۆژنامەوان نهێنیی پیشەیی دەپارێزێت لەبارەی ئەو سەرچاوەیەی زانیارییی نهێنیی لێوە وەدەست هێناوە.
7. ڕۆژنامەوان چاوكراوە دەبێت لە مەترسیی گەورەتربوونی جیاوازیكردن بەهۆی ڕأگەیاندنەوە، بۆیە هەموو هەوڵی خۆی دەدا بۆ خۆلادان لە ڕێخۆشكردن بۆ ئەو جۆرە جیاوازیكردنانەی لەسەر بنەمای نەژاد و ڕەگەز و ئارەزووی سێكسی و ئاین و سیاسەت و بۆچوون یان بنچینەی نەتەوایەتی یان كۆمەڵایەتیی دروست دەبن.
8. ڕۆژنامەوان ئەوانەی لە خوارەوەی هاتوون بە پێشێلكاریی گەورەی پیشەیی دادەنێت:

• دزینی نووسین
• بەهەڵە خستنەڕوو بەمەبەستی خراپ
• لێدوانی یان بڵاوكردنەوەی ناوزڕاندن و تۆمەتباركردنی بێبنەوا
• قەبووڵكردنی بەرتیل بەهەر شێوەیەك بێت لە بڵاوركردنەوە یان بڵاونەكردنەوەدا

9. ئەو ڕۆنامەوانانەی شایانی ئەو ناوە بن بەئەركی خۆیان دەزانن بەدڵسۆزانە ئەو بنەوایانەی لەسەرەوە ئاماژەیان پێ كرا بپارێزن. لەچوارچێوەی یاسای ڕۆژنامەوانیی گشتیی هەر وڵاتێكدا، ڕۆژنامەوان لە مەسەلە پیشەیییەكاندا تەنیا دان بەحوكمدانی هاوكارانی خۆیدا دەنێت بەمەرجی بەدەربوونی لە هەموو جۆرە دەستتێوەردانێكی حكوومەت یان لایەنگەل.


بنەوا نێودەوڵەتییەكانی ئەخلاقی ڕۆژنامەوانیی پرۆفێشناڵ

ئەم جاڕنامەیە لەلایەن دەستەی ڕاوێژكاریی ڕێكخراوە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكانی ڕۆژنامەوانان، لە پاریس لە ساڵی 1983 دەركراوە.

دیباجە

ڕێكخراوە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكانی ڕۆژنامەوانانی پرۆفێشناڵ، كە نوێنەرایەتیی نێزیكەی 400,000 ڕۆژنامەوان لە هەموو پارچەكانی دنیادا دەكات، چەندان كۆبوونەوەی ڕاوێژكاری لەوەتەی ساڵی 1978ەوە بەستووە لەژێر چاەودێریی ڕێكخراوی یونسیكۆی نەتەوە یەكگرتوەكاندا.

كۆبوونەوەی دووەمی ڕاوێژكاری (شاری مەكسیكۆ، 1980) پاڵپشتیی خۆی بۆ جاڕنامەی یونسكۆ دەبڕی بۆ بنەوا بنچینەییەكان لەبارەی بەشداریی هۆكارەكانی ڕاگەیاندن لە پتەوكردنی ئاشتی و لێكتێگەیشتنی نێودەوڵەتی هەروەها بەشدارییان لە پەرەپێدانی مافگەلی مرۆڤ و بەرەنگاربوونەوەی ڕەگەزپەرستی و ئەپەرتاید و هاندانی شەڕ. وێڕای ئەمە، كۆبوونەوەكە "جاڕنامەی مەكسیكۆ"ی پیادە كرد بە دەستەیەك بنەواوە كە زەوینەی هاوبەش لەنێوان یاسا نەتەوەیی و هەرێمییەكانی ئەخلاقی ڕۆژنامەوانیدا دەنوێنن لەگەڵ ئەو مادە یاسایییە پێوەنددارانەی لە بەڵگەنامە نێودەوڵەتییە جۆرەوجۆرەكاندا هاتووە كە سروشتێكی یاساییانە هەیە.

كۆبوونوەی ڕاوێژكاریی چوارەم (پراگ و پاریس، 1983) تێبینیی گرینگیی جاڕنامەی یونسكۆ دەكات كە تێیدا هاتووە "پیادەكردنی ئازادیی بیر و بۆچوون و ڕادەبرین و زانیاری، وەكو بەشێكی تەواوكاری مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكان، فاكتەرێكی گرینگە لە بەهێزكردنی ئازادی و لێكتێگەیشتنی نێودەوڵەتی" وێڕای ئەمە، كۆبوونەوەكە هەروەها ئەو رۆڵە گرینگەش كە ڕاگەیاندن و ئاڵوگۆڕ لە دنیای هاوچەرخدا، لە هەردوو ناوەندی نەتەوەیی و نێونەتەوەییدا، لەگەڵ گەورەبوونی بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتی لەسەر شانی هۆكارەكانی ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەواناندا دەیگێڕن، بەرز دەنرخێنێ.

لەسەر ئەم بنەوایە، ئەو پرەنسیپانەی خوارەوە بۆ ئەخلاقی پیشەیییی ڕۆژنامەوانی ئامادەكراون وەكو زەوینەیەكی نێونەتەوەیی هاوبەش وەكو سەرچاوەیەك بۆ یاساگەلی ئەخلاقی ڕۆژنامەوانیی نەتەوەیی و هەرێمی. ئەو پرەنسیپانە بۆ ئەوەیە هەر ڕێكخراوێكی پیشەیی سەربەخۆ پەرەی پێ بدات لەڕێی ئەو هۆیەل و شێوازانەی كە بەباشترین شێوە لەگەڵ ئەندامەكانی دەگونجێ.

پرەنسیپی یەكەم: مافی خەڵك بۆ زانیاری دروست

خەڵك و تاك مافی ئەوەیان هەیە وێنیەەكی بابەتییانەی واقیعیان هەبێت لەڕێی ڕاگەیاندنی ورد و گشتگر، هەروەها مافی ئەوەیان هەیە بەئازادانە ڕای خۆیان دەربڕن لەڕێی ناوەندە كولتووری و پێوەندییە جۆرەوجۆرەكانەوە.

پرەنسیپی دووەم: ڕۆژنامەوان ڕاستیی بابەتییانە دەگوازێتەوە

سەرەكیترین ئەركی ڕۆژنامەوان ئەوەیە خزمەتی ئەو مافەی خەڵك، لە بەدەستهێنانی زانیاریی ورد و دروست، بكات، لەڕێی خۆتەرخاكرندێگی راستگۆیانە بۆ خستنەڕووی واقیعێكی بابەتییانە كە بەهۆیەوە ڕاستییەكان بە وبژدانەوە و لەدووتوێی ڕاستەقینەی خۆیاندا دەگوێزرێنەوە بە دەرخستئ پێوەندییە بنچینەییەكانیان و بێ شێواندن، بەبەكارهێنانی توانای داهێنەرانەی ڕۆژنامەوان بۆئەوەی خەڵك كەرەستەی تەواوی لەبەردەستدا بێت تا بتوانێت بەهۆیەوە وێنەیەكی دروست و گشتگری دنیا وێنا بكات كە تێیدا سەرچاوە و بنچینە و سروشتی ڕووداوەكان و پرۆسەكان و دۆخی كاروبارەكان تا ئەوپەڕی توانا بەشێوەیەكی بابەتییانە بێنە تێگەیشتن.

پرەنسیپی سیًیەم: بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتیی ڕۆژنامەوان

لە ڕۆژنامەوانیدا، زانیاری وەكو كاڵایەكی كۆمەڵایەتی تەماشای دەكرێ نەك وەكو مولكێك بەمانی ئەوەی ڕۆژنامەوان هاوبەشە لە بەرپرسیارێتیی گواستنەوەی زانیاری و بەم پێیەش بەرپرسیارە نەك بەس لەبەرامبەر ئەوانەی كۆنترۆلی میدیاكان دەكەن بگرە خەڵكیش، لەونێویشیاندا بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتییە زۆرەوجۆرەكان. بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتیی رۆِژنامەوان دەخوازێت لە هەموو هەلومەرجێكدا بەپێی ویژدانی ئەخلاقیی كەسیی خۆی هەڵسوكەوت بكات.

پرەنسیپی چوارەم: دەستپاكیی پیشەییی ڕۆنامەوان

رۆڵی كۆمەڵایەتیی ڕۆژنامەوان وا دەخوازێ كە پێوەرە بەرزەكانی دەستپاكی ڕابگرێت، لەوانەش مافی ڕۆژنامەوان بۆ خۆبواردن لە ئیشێك كە پێچەوانەی بیر و بۆچوونی تاكەكەسیی بێت، یان ئاشكراكردنی سەرچاوەی زانیاری و مافی بەشداریكردن لە بڕیاردان لەو ناوەندەی ئەو كاری تێدا دەكات. دەستپاكیی ڕۆژنامەوانی ڕێگە نادات ڕۆژنامەوان هیچ جۆرە بەرتیلێك قەبوڵ بكات بە هەر شێوەیەك بێت یان بانگەشە بۆ بەرژەوەندییەكی تایبەتی بكات كە پێچەوانەی بەرژەوەندیی گشتی بێت. بەهەمان شێوەش پاراستنی مولكی هزری، بەتایبەتی، خۆبواردن لە دزینی نووسین لە ئەخلاقی پیشەییی ڕۆژنامەوانییە.

پرەنسیپی پێنجەم: دەستپێگەیشتنی گشتی و بەشداری

سرووشتی پیشەی ڕۆژنامەوانی دەخوازێ ڕۆژنامەوان هانی دەستپێگەیشتنی خەڵك بۆ زانیاری و بەشدارییان لە میدیاكاندا بدات، لەوانەش مافی ڕاستكردنەوە یان چاككردنەوە، هەروەها مافی وەڵام وەرگرتنەوە.

پرەنسیپی شەشەم: ڕێزگرتن لە سنووری تاكەكەسی و كەرامەتی مرۆڤ

بەشێكی تەواوكەری پێوەری پرۆفێشناڵی ڕۆژنامەوانان ئەوەیە ڕێز لە مافی سنووری تاكەكەسی و كەرامەتی مرۆیی تاك بگرێت، هاوتەریب لەگەل مادە یاسایییەكان كە لە یاسا نەتەوەیی و نێ,نەتەوەیییەكاندا لەبارەی پاراستنی ماف و ناووبانگی ئەوانی تردا هاتووە، كە هەموویان لێدوانی ناوزڕێنەر یان بڵاوكردنەوەی بابەتی ناوزڕێنەر قەدەغە دەكەن.

پرەنسیپی حەوتەم: ڕێزگرتن لە بەرژەوەندیی گشتی

پێوەری پرۆفێشنالێتیی ڕۆژنامەوان دەخوازێ ڕۆژنامەوان ڕێزی كۆمەڵگەی خۆی بگرێت بە داوودەزگە دیموكراسییەكان و ئادابی گشتیییەوە.

پرەنسیپی هەشتەم: ڕێزگرتن لە بەها گەردوونیەكان و هەمەڕەنگیی كولتوورەكان

ڕۆژنامەوانی ڕاستەقینە داكۆكی لە بەها گەردوونییەكانی مرۆڤایەتی، لەسەرووی هەمووشیانەوە ئاشتی، دیموكراسی، مافی مرۆڤ، پێشوەچوونی كۆمەڵایەتی و ئازادیی نەتەوەییی، دەگرێت، لە هەمان كاتیشدا ڕێز لە تایبەتمەندیی جیاكەروە و بەها و كەرامەتی هەر كولتوورێك دەگرێت وێڕای مافی هەر نەتەوەیەك لە هەڵبژاردن و پەرەپێدانی ئازادنە بۆ سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و كولتووری خۆی. بەمشێوەیە، ڕۆژنامەوان چالاكانە بەشدارە لە گۆڕانی كۆمەڵایەتی بەرەو باشتربوونی دیموكراسی لە كۆمەڵگەدا و لە ڕێی دیالۆگەەوە بەشداری دەكات لە كەشێكی متمانەبوون بە پێوەندییە نێدەوڵەتییەكان كە یارمەتیدەرن لە ئاشتی و دادوەری لە هەموو شوێنێكدا، لە هێوكردنەوەی بارگرژی، چەكداماڵین و گەشەسەندنی نەتەوەیی. لە ئەخلاقی پیشەی ڕۆژنامەوانیدایە كە ڕۆژنامەوان لە مادە یاسایییە پێوەنددارەكان كە لە كۆنگرە و جاڕنامە و بڕیارە نێودەوڵەتییەكاندا هاتووە، ئاگەدار بێت.

پرەنسیپی نۆیەم: بەرەنگاربوونەوەی شەڕ و خراپییەكانی تر كە ڕووبەڕووی مرۆڤایەتی دەبنەوە.

پابەندبوونی ئەخلاقی بە بەهاكانی مرۆڤایەتی دەخوازێت ڕۆژنامەوان خۆی دوور بگرێت لە هەر پاساوهێنانەوەیەك بۆ، یان هاندان بۆ، شەڕی دوژمنكارانە و پێشبكڕكێی چەك، بەتایبەتی چەكی ناوكەیی، و هەموو شێوەكانی توندوتیژی، ڕق، یان جوداكاری بەتایبەتی ڕەگەزپەرستی و ئەپەرتاید، ستەمی ڕێژیمگەلی چەوسێنەر و ئیستیعمار و ئیستیعماری نوێ، هەروەها خراپەكانی تریش كە مرۆڤایەتی دووچاری هەژاری و بەدخۆراكی و دەرد و بەڵا دەكەن.

بەڕەفتاركردن بەمشێوەیە، ڕۆژنامەوان دەتوانێ یارمەتیدەر بێت لە نەهێشتنی نەزانی و لێكتێنەگەیشتن لەنێوان نەتەوەكان، هەروەها وا بكات هاوڵاتییانی وڵاتێك هەست بە پێویستی و ئارەزووەكانی ئەوانی تریش بكەن، ڕێزی مافگەل و كەرامەتی هەموو نەتەوەیەك، هەروەها ڕێز بۆ هەموو گەلێك و هەموو تاكێك مسۆگەر بكات بێ جیاوازیی نەژادی، ڕەگەزی، زمانەوانی، نەتەاویەتی، ئاینی و باوەری فەلسەفی.

پرەنسیپی دەیەم: پەرەپێدانی سیستەمێكی تری زانیاری و پێوەندی لە دنیا

ڕۆژنامەوان لە دنیای هاوچەرخدا لەچوارچێوەی هەنگاونان بەرەو پێوەندیی نێودەوڵەتیی نوێ بەگشتی و سیستەمێكی گەیاندنی نوێ بەتایبەتی، كار دەكات. سیستەمە نوێیەكە، كە وەكو بەشێكی تەواوكەری "سیستەمی نوێی ئابووریی نوێدەوڵەتی" دێتە تێگەیشتن، ئامانجی ئەوەیە زانیاری و گەیاندن بە دیموكراسی بكات و كۆتایی بە ئیستیعمار بێنێ لە سەرئاستی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی، لەسەر بنەمای پێكەوەژیانی ئاشتییانە لەنێوان گەلان بەوپەڕی ڕێزگرتنەوە لە ناسنامەی كولتوورییان. ڕۆژنامەوان ئەركێكی تایبەتی هەیە لەبەرامبەر پرۆسەی بەدیموكراسیكردنی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە بواری زانیاری، بەتایبەتیش بە پاراستن و پەرەپێدانی پێوەندیی ئاشتییانە و دۆستانە لەنێوان دەوڵەتگەل و گەلان.

ڕێكخراوە بەشدارەكان لە نووسینەوەی ئەو جاڕنامەیە ئەمانەی خارەوەن: ڕێكخراوی نێوەوڵەتیی ڕۆژنامەوانان (IJO)، فیدراسیۆنی نێودەوڵەتیی ڕۆژنامەوانان (IFJ)، یەكێتیی كاتۆلیكی نێودەوڵەتیی چاپەمەنی (UCIP)، فیدراسیۆنی ڕۆژنامەوانانی ئەمەریكای لاتین (FELAP)، فیدراسیۆنی ڕاگەیاندنكارانی ئەمەریكای لاتین (FELATRAP)، فیدراسیۆنی ڕۆژنامەوانانی عەرەب (FAJ)، یەكێتیی ڕۆژنامەوانانی ئەفەریقایی (UAJ)، كۆنفیدراسیۆنی ڕۆژنامەوانانی باشووری ڕۆژهەوڵاتی ئاسیا (CAJ). فیدراسیۆنی نێودەوڵەتیی ڕۆژنامەوانان لە دانیشتنی كۆتاییی ئەو پرۆسەیە ئامادە نەبوو كە لە 20ی ـشرینی دووەمی 1983 لە پاریس بەڕێوەچوو كە تێیدا ئەو جاڕنامەیە دەركرا.

*ئەم بابەتە لە ژملرەی چواری گۆڤاری "واتە" كە لەلایەن دەزگەی چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراسەوە دەردەچێ بڵاو بووەتەوە.